Qlobal inkişaf mərhələsində
bazar iqtisadi münasibətləri
İnkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində bazar iqtisadiyyatının bir neçə modeli formalaşıb: azad, sosial yönümlü, dövlət tərəfindən idarə olunan bazar.
Bazar iqtisadiyyatının bu modelləri ümumi və bir sıra spesifik xüsusiyyətlərə də malikdir. Belə ki, ümumi əlamətlərə aiddir: Müxtəlif mülkiyyət növlərinin mövcudluğu - xüsusi, ictimai, dövlət; rəqabət və dövlət tərəfindən dəstək; Spesifik xüsusiyyətlər ölkənin tarixi, mədəni, dini, siyasi xarakteri ilə əlaqədardır. Dövlət iqtisadiyyat, maliyyə bazarının təşkili və sosial problemlərin həllində müxtəlif rol oynayır.
Ekspertlər bildirirlər ki, ABŞ-da cəmiyyətin iqtisadi həyatında dövlət məhdud rol oynayır. Əlbəttə ki, bu, mədəniyyətin müxtəlifliyi, eyni zamanda məskunlaşmış xalqların dini və digər ənənələri ilə şərtlənir. Ilk avropalı mühacirlər qanun və dini təqiblərdən qaçan, eləcə də özünü şəxsiyyət kimi təsdiq etmək istəyən insanlar idilər. Məhz bunun əsasında da ABŞ-da bazar prinsipləri formalaşdı.
O da qeyd olunur ki, Qərbi Avropa ölkələrinin əksəriyyətində bazarın yaranması feodal sistem şərtləri daxilində baş verirdi, elə monarxizm prinsipləri əsasında formalaşmış qanunlar cəmiyyətin iqtisadi və sosial həyatında dövlətin rolunu müəyyən etdi (banker.az).
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyevin ön sözü və ideya müəllifliyi ilə işıq üzü görmüş "İnkişafın Azərbaycan modeli" kitabı ölkəmizin milli inkişaf modelinin konkret elmi postulatlar üzərində əsaslandırılması, onun nəzəri-metodoloji əsaslarının işlənib hazırlanması istiqamətində ilk uğurlu addımlardan biridir.
İqtisad elmləri doktoru Rasim Nəbiyev qeyd edir ki, "İnkişafın Azərbaycan modeli" əsərində akademik Ramiz Mehdiyev haqlı olaraq elmi tədqiqatların azlığını ciddi problem kimi qarşıya qoyur: "Söhbət, əslində, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə kompleks təşkilati-hüquqi tədbirlər sisteminin nəzəri əsasda tədqiq edilməsi və vahid inkişaf strategiyası kimi ümumiləşdirilməsi zərurətindən gedir. Əsərdə vurğulandığı kimi, "Keçid dövrü kimi xarakterizə edilən tarixi mərhələdə keçilən mürəkkəb, çətin və şərəfli yola elmi-pedaqoji və fəlsəfi rakursdan nəzər salmaq, respublikanın milli inkişaf modelinin xüsusiyyətlərini cəmiyyətə açıqlamaq prosesində bu gün təkcə iqtisadçı və filosoflar, ümumilikdə, elm xadimləri və siyasətşünaslar deyil, ictimai rəyə əsaslı təsir imkanları olan kütləvi informasiya vasitələri də yaxından iştirak etməlidirlər. Bu, həm də ən yeni Azərbaycan tarixinin olduğu kimi qələmə alınması, hazırkı inkişafı təmin edən islahatlar prosesinin mahiyyətinin açıqlanması baxımından zəruridir". İnzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü iqtisadi proseslərdə qeyri-müəyyənliyin kəskin şəkildə genişlənməsi və ümumiyyətlə, sistemsizlik böhranının bütün məziyyətləri, xüsusiyyətləri ilə birlikdə təzahürünü özündə ehtiva edir".
R.Nəbiyev onu da qeyd edir ki, iqtisadiyyatın sahə və sferaları arasında inteqrativ və funksional bağlılığın qırılması ilə müşayiət olunan keçid dövrü iqtisadi inkişaf modelinə dəyişən iqtisadi münasibətlər sisteminin tələbləri prizmasından baxmağı tələb edir: "İnzibati-amirlik sistemi ilə bazar iqtisadiyyatının mahiyyət uyğunsuzluğu yeni bir iqtisadi inkişaf modelinin yaradılması probleminə yanaşmada varisliyin tam həcmdə tətbiqini qeyri-mümkün edir. Eyni zamanda bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin bu sahədə əldə etdikləri təcrübədən Azərbaycanın keçid iqtisadiyyatı şəraitində, sözün müstəqim mənasında, yararlanmaq mümkün deyildir. Beləliklə, tarixi təkamül prosesində analoqu olmayan bir mərhələdə - inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə iqtisadi inkişaf modeli problemi mövcüd situasiyaya uyğun şəkildə qoyulmalıdır. Keçid iqtisadiyyatı mahiyyət etibarı ilə köhnə sistemdən yeni sistemə keçid dövrünün sistemlilik baxımından qeyri-müəyyənliyi deməkdir. Keçid iqtisadiyyatı hər iki sistemin elementlərindən istifadə etməklə yeni sistemin tədrici təkamülünə, formalaşmasına, qurulmasına yönəldilmişdir. Yəni nə qədər ki, söhbət keçid iqtisadiyyatından gedir, bir o qədər milli iqtisadi sistem formalaşma mərhələsində olacaqdır. İqtisadiyyatın sahə və sferaları arasında üfüqi əlaqələr kompleksinin intişarı yalnız bazar münasibətlərinin mövcudluğu halında baş tuta bilər. Real bazarsız bütövlükdə iqtisadi münasibətlərin əsasını təşkil edən üfüqi əlaqələr sisteminin formalaşması qeyri-mümkündür. Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra özünün siyasi və iqtisadi quruluşunu dəyişən, ictimai həyatın bütün sahələrində islahatlar aparan Azərbaycan bütün bu böyük və əsaslı dəyişiklikləri müharibə şəraitində apardığından ölkəmiz analoqu olmayan bir dövrə qədəm qoydu" (anl.az).
Ekspertlər qeyd edirlər ki, uğurları qlobal miqyasda qəbul edilməyən ölkə beynəlxalq aləmdə nüfuz sahibinə çevrilə bilməz, yüksək imicə malik olmaz. Çox uzağa getmədən elə postsovet məkanından bu barədə kifayət qədər fakt göstərmək olar. Bu mənada artıq kosmos dövlətinə çevrilən, bir müddət əvvəl BMT Təhlükəsizlik Şurasına seçilməklə iki il dünyanın ən ali təşkilatında uğurlu fəaliyyət göstərən, yerləşdiyi bölgənin imkanlarından, malik olduğu karbohidrogen resurslardan səmərəli istifadə etməklə uğurlarını ildən-ilə sürətlə artıran Azərbaycan həqiqətən, inkişaf fenomeninə çevrilib. Odur ki, Azərbaycanın idarəçilik və inkişaf modeli bir çox ölkələr üçün praktik nümunədir. Bundan başqa
Azərbaycan dünyada həm də enerji daşıyıcılarının etibarlı ixracatçısı və regionun ən mühüm logistik-tranzit mərkəzi kimi tanınır. Karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı və Avropa bazarlarına çatdırılması məqsədi ilə reallaşdırılmış iri layihələr Avropanın neft və qazla təminatında Azərbaycanın önəmli yer tutmasına şərait yaradıb.
Azərbaycanın bu gün dünya miqyasında sabitlik, inkişaf, tərəqqi baxımından seçilən ölkələrdən olduğunu söyləyən Prezident İlham Əliyev bildirib ki, düşünülmüş siyasət, xalqla iqtidar arasındakı birlik və xalqa xas olan vətənpərvərlik amilləri bu uğurların əsasını təşkil edir: "...İqtisadi siyasətimiz Azərbaycan xalqının maraqlarına tam cavab verir, ölkəmiz güclənir. Onu da qeyd etməliyəm ki, bu il neftin qiymətinin aşağı düşməsinə baxmayaraq, biz valyuta ehtiyatlarımızı artıra bilmişik. Bu, onu deyir ki, biz hətta çətin illərdə də düzgün siyasət apararaq nəinki ehtiyatlarımızı xərcləməmişik, əksinə, biz əlavə pul qazanmışıq. Bu pul ölkəmizin, xalqımızın maraqlarına xidmət göstərir. Bu pulla biz məktəblər, xəstəxanalar tikirik, yollar, su xətləri çəkirik, ölkəmizin müdafiə qüdrətini gücləndiririk" (azerbaijan-news.az).
İqtisadiyyat naziri Şahin Mustafayev qeyd edib ki, yeni inkişaf mərhələsinin məqsədi ilk növbədə xarici və daxili sosial-iqtisadi çağırışları qarşılaya biləcək rəqabətqabiliyyətli, ixracyönümlü, çoxşaxəli, səmərəli, innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın formalaşdırılmasıdır: "Bu isə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müəyyən etdiyi kimi, iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi siyasəti vasitəsilə mümkündür. Modernləşmə siyasətinin səciyyəvi xüsusiyyətini ölkənin uzunmüddətli dayanıqlı iqtisadi inkişafının təmin edilməsi, bilik iqtisadiyyatının formalaşdırılması, elmtutumlu texnologiyaların tətbiqinin sürətləndirilməsi, innovasiya fəallığının yüksəldilməsi yolu ilə rəqabətqabiliyyətli məhsulların istehsalının stimullaşdırılması təşkil edir".
Yeri gəlmişkən, ölkə başçısı bu fikirləri modernləşmənin mahiyyətini daha aydın əks etdirir: "Ölkəmizin qarşısında duran başlıca vəzifə iqtisadiyyatın bundan sonra da sürətlə inkişaf etdirilməsi, siyasi islahatların keçirilməsi, ölkənin modernləşdirilməsidir. Son illərdə bu istiqamətdə çox iş görülmüşdür... Biz ölkəmizdə geniş modernləşdirmə siyasəti aparırıq. Bu siyasət bizə imkan verəcək ki, enerji resurslarından daha da az asılı olaq. Bizim əsas məqsədimiz güclü, dayanıqlı, uzunmüddətli iqtisadi inkişafı təmin etmək, insanların rifah halını yaxşılaşdırmaq, Azərbaycanda sosial məsələlərin həlli üçün bütün lazımi tədbirləri görməkdir".
Ş.Mustafayev onu da qeyd edir ki, modernləşmə xəttinin ilkin zəmini məhz ulu öndər Heydər Əliyevin məqsədyönlü milli inkişaf strategiyası ilə müəyyənləşib: "Unutmayaq ki, bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid cəmiyyətləri üçün səciyyəvi olan bir sıra çətin maneələri uğurla adlamış Azərbaycanda cəmiyyətin istər iqtisadi, istərsə də siyasi-hüquqi liberallaşdırılmasına yönəlmiş çoxşaxəli islahatlar müasir mərhələdə dövlətçilik maraqları ilə qətiyyən ziddiyyətə girmir. Ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-cü ildə xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Azərbaycanın prioritet inkişaf yoluna çevrilmiş milli iqtisadi modeli özünəməxsus uzaqgörənliklə əsaslandırmış, eyni zamanda bu spesifik modelin yalnız demokratik tərəqqiyə əsaslanan möhkəm ictimai-siyasi sabitlik şəraitində davamlı nəticələr verə biləcəyini vurğulamışdır. Böyük strateq mərkəzi planlaşdırma və bölgü prinsiplərinin hakim olduğu ictimai-iqtisadi formasiyadan azad bazar iqtisadiyyatına optimal keçid modelini müdrikliklə irəli sürmüş və onun mərhələlərlə həyata keçirilməsinə çalışmışdır. Azərbaycanda da demokratik həyat tərzinin diktə etdiyi gerçəklik kimi bazar iqtisadiyyatının fundamental prinsipləri - xüsusi mülkiyyətçilik, azad sahibkarlıq fəaliyyəti, özəlləşdirmə, qeyri-neft sektorunun, sənayenin inkişafı, sosial infrastrukturun yeniləşdirilməsi əsas məqsəd elan olunmuşdur. Müvəffəqiyyətlə həyata keçirilən bu strategiya sayəsində ölkə iqtisadiyyatının strukturu mülkiyyət və təşkilati-hüquqi baxımdan köklü surətdə dəyişdirilmiş, bir sıra mərkəzi və dövlət idarəetmə orqanları ləğv edilmiş, digərlərinin tənzimləmə funksiyaları saxlanılmaqla təsərrüfat funksiyaları dayandırılmışdır".
Qeyd edək ki, ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında iqtisadi sahədə həyata keçirilən islahatların başlıca qayəsini həm də dövlətsizləşdirmə prosesinin sürətləndirilməsi - iqtisadi cəhətdən güclü və müstəqil milli şirkətlərin yaradılması, insanların biznes təşəbbüskarlığının, özünüifadə və özünütəsdiq imkanlarının artması, demokratik dəyərlərin ictimai şüurda möhkəmlənməsi kimi mühüm prinsiplər təşkil etmişdir. Ümummilli lider dəfələrlə bildirmişdi ki, Azərbaycan könüllü olaraq qoşulduğu demokratiya yolunun iqtisadi bazisə əsaslanan təkamül modelini özünün alternativsiz inkişaf yolu hesab edir.
Ş.Mustafayev onu da bildirir ki, ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından etibarən respublikamızda hüquqi-siyasi və iqtisadi islahatların paralelliyi prinsipinin gözlənilməsi, Azərbaycanın inkişaf tempinə cavab verən liberallaşdırma siyasətinin aparılması Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi milli inkişaf strategiyasının - son məqsədi modernləşmə olan xəttin ana qayəsini təşkil edir. Yeni minilliyin başlanğıcında formalaşan mürəkkəb və ziddiyyətli dünya nizamı böyük siyasət ustadının məharətlə əsaslandırdığı bu strategiyanın alternativsizliyini bir daha sübuta yetirir. Bəşəriyyətin minilliklər boyu can atdığı demokratik meyarların cəmiyyətdə yalnız elmi əsaslarla həyata keçirilən səmərəli iqtisadi islahatlar və təkamül nəticəsində özünə möhkəm dayaqlar tapa bilməsi fikri qloballaşan dünyanın gerçəklikləri fonunda tam təsdiqlənir".
Rəşid RƏŞAD
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə Dəstək Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunur
